Ekonomi’ de Kişisel Geçmiş ve Coğrafya farklılığı Kader midir!

Türkiye’ de insanlar, son neslin en büyük ekonomik hikayesini anlamayan insanların ekonomiden nasıl sorumlu olabileceğini düşünüyor. Bizim için zorluk, tüm bu yaşananları şu an acı bir şekilde tecrübe etmemize rağmen, yaşananların çalışma ve sosyal hayatımıza ve onu şekillendiren sosyal ve ekonomik hayatta sebep olduğu korku ve belirsizliğin gücünü bunu o zorlukların içinde olmayan bir iktidara bunun yaratmış olduğu depresyonları anlatmaya çalışmamızdır. Bu buhran sırasında her şeyi kaybetmenin nasıl bir şey olduğunu bizler okuyabiliriz. Ama bunu gerçekten deneyimlemeyenler bizim bu duygusal yaralarımıza sahip değiller. Dünyaya onlardan farklı bir pencereden bakıyoruz. Elektronik tablolar, büyük ekonomik düşüşlerin tarihsel sıklığını modelleyebilir. Ancak eve gelme, çocuklarınıza bakma ve onların hayatlarını etkileyecek bir hata yapıp yapmadığınızı merak etme hissinizi modelleyemezler. Tarih okumak, bir şeyi anladığımızı hissettirebilir. Ancak bunu yaşayana ve sonuçlarını kişisel olarak hissedene kadar, davranışımızı değiştirecek kadar anlamayabiliriz. Hepimiz dünyanın nasıl çalıştığını bildiğimizi düşünüyoruz. Ama hepimiz bunun sadece küçük bir şeridini deneyimledik. Hepimiz bu gerçeğin farklı şekillerde kurbanlarıyız.

Ekonomistler, insanların yaşam boyu yatırım kararlarının, yatırımcıların kendi nesillerinde sahip oldukları deneyimlere, özellikle de yetişkinlik yaşamlarının erken dönemlerindeki deneyimlerine büyük ölçüde bağlı olduğunu buldular. Enflasyonun yüksek olduğu bir zamanda büyüdüyseniz, büyümeyenlere kıyasla daha sonraki yaşamınızda tahvillere mevduat faizine daha az para yatırırdınız. Borsalar güçlüyken büyüdüyseniz, hisse senetleri zayıfken büyüyenlere kıyasla, hayatınızın ilerleyen dönemlerinde paranızın çoğunu hisse senetlerine yatırırdınız.

Bulgular, bireysel yatırımcıların risk alma istekliliğinin kişisel geçmişe bağlı olduğunu gösteriyor. ” Zeka, eğitim veya gelişmişlik değil. Sadece ne zaman ve nerede doğduğunun aptal şansı. Financial Times, ünlü tahvil yöneticisi Bill Gross ile 2019’da röportaj yapmış. Haberde, “Gross, on yıl önce veya sonra doğmuş olsaydı, muhtemelen bugün bulunduğu yerde olmayacağını kabul ediyorum” diyor. Gross’un kariyeri, faiz oranlarında nesiller boyu süren ve tahvil fiyatlarına bir kuyruk rüzgarı veren bir çöküşle neredeyse mükemmel bir şekilde çakıştı. Bu tür şeyler sadece karşınıza çıkan fırsatları etkilemez; o fırsatlar hakkında ne düşündüğünüzü etkiler. Gross için tahviller servet üreten makinelerdi. Oysa ki daha yüksek enflasyonla büyüyen ve bunlara dayanan babasının nesli için aynı şeyi mümkün değil, babasına göre ise tahviller servet yakan bir makineydi. İnsanların parayı deneyimleme biçimlerindeki farklılıklar küçük değil, hatta oldukça benzer hayatları olduğunu düşündüğünüz kişiler arasında bile yaşadığı döneme ve tecrübelere göre farklılıklar görebilirsiniz. Mesela enflasyon. 1960’larda Amerika’da yada benim gibi 1980′ li yıllarda sonrasında Türkiye’ de doğduysanız, gençliğiniz veya 40’lı yaşlarınızda -ekonominin nasıl çalıştığına dair bir bilgi temeli geliştirdiğiniz de enflasyonun nasıl arttığını ve fiyat balonlarının hem borsalar açısından ne kadar farklı boyutlara ulaştığını acı bir şekilde tecrübe ederdiniz.

Amerika’ nın Kasım 2009’da ülke çapındaki işsizlik oranı %10 civarındaydı. Ancak lise diploması olmayan 16–19 yaşları arasındaki Afrikalı Amerikalı erkeklerin işsizlik oranı %49’du. 45 yaş üstü, üniversite mezunu Kafkasyalı kadınlar için ise bu oran %4’tü. Almanya ve Japonya’daki yerel borsalar II. Dünya Savaşı sırasında silindi gitti. Bütün bölgeler bombalandı. Savaşın sonunda Alman çiftlikleri yalnızca ülke vatandaşlarına günde 1.000 kalori sağlamaya yetecek kadar yiyecek üretti. Bunu, borsanın 1941’den 1945’in sonuna kadar iki katından fazla arttığı ve ekonominin neredeyse yirmi yılın en güçlü olduğu ABD ile karşılaştıramazsınız. Hiç kimse bu farklı grupların üyelerinin geri kalanından nasıl davranması gerektiği konusunda tavsiye beklemesin. Tecrübeleri ve yaşadıkları hayatlar enflasyon konusunda olsun, borsa konusunda olsun ya da işsizlik konusunda olsun onlarla aynı fikirde olamazlar. Hiç kimse onlardan finansal bilgilere aynı şekilde yanıt vermelerini beklememeli, hiç kimse aynı teşviklerden etkilendiklerini varsaymamalı yada hiç kimse onlardan aynı tavsiye kaynaklarına güvenmelerini beklememelidir. Kimse onlara neyin önemli olduğunu, neyin değerli olduğunu, daha sonra ne olacağını ve ileriye dönük en iyi yolun ne olduğu konusunda anlaşmalarını beklememelidir. Paraya bakışları farklı dünyalarda ve farklı yaşam biçimleriyle şekillendi. Ve durum böyle olduğunda, bir grup insanın parayla ilgili aşırı manyakça olduğunu düşündüğü bir görüş, bir başkası için tamamen mantıklı olabilir.

İnsanların paralarıyla ilgili aldıkları kararlar, o anda sahip oldukları bilgileri alıp dünyanın nasıl çalıştığına dair benzersiz zihinsel modellerine bağlayarak meşrulaştırılır. Bu kişiler yanlış bilgilendirilebilir. Eksik bilgilere sahip olabilirler. Matematikte kötü olabilirler. Bir hisse senedi tahtasında yada kaldıraçlı bir opsiyonda çarpılabilirler. Ne yaptıkları hakkında hiçbir fikirleri olmayabilir. Eylemlerinin sonuçlarını yanlış değerlendirebilirler. Ancak bir kişinin aldığı her finansal karar, geçmişte yaşadığı tecrübelere dayanarak o anda onlara mantıklı gelir ve kontrol etmesi gereken tuşlara basarlar. Kendilerine ne yaptıkları ve neden yaptıkları hakkında geçmişten yada tecrübelerinden bir hikaye anlatırlar ve bu hikaye kendi benzersiz deneyimleriyle şekillenmiştir.